Nairobi(Dawan) – Kadib banaanbaxyo rabshado watay oo dhacay labo toddobaad ka hor, Kenyanku hadda waxay isu diyaarinayaan dibadbaxyo cusub oo Saba Saba ah oo lagaga soo horjeedo xukuumadda Madaxweyne William Ruto.
Qaar badan oo kamid ah iskuulada ayaa lagu wargeliyay in ay xiran doonaan Isniinta 7-da Luulyo 2025, si carruurta guryaha ugu sugaadaan iyadoo cabdi laga qabo qabo dibadbaxyo waa weyn.
Saba Saba – oo macnaheedu yahay “Toddoba Toddoba” af-Sawaaxili – waa mid kamid ah maalmaha ugu muhiimka badan taariikhda dimoqraadiyadda Kenya. Waxaa la xusaa 7-da Luulyo sanad kasta si loo xusuusto kacdoonkii shacabka ee dhacay 1990, kaasoo horseeday in Kenya ka gudubto nidaam hal xisbi oo kaliya ah una gudubto dimuqraadiyad xisbiyo badan.
Waa Maxay Saba Saba?
Saba Saba waxay tilmaamaysaa maalintii 7-da Luulyo, 1990, oo ay mudaharaadyo ballaaran ka dhaceen guud ahaan Kenya. Banaanbaxyadaas oo ay hoggaaminayeen siyaasiyiin iyo bulshada rayidka ah ayaa sababay in la bilaabo isbeddello siyaasadeed oo horseeday nidaam dimoqraadi ah.
Asalka Taariikhiga ah
Sanadkii 1990, Kenya waxay ahayd dal xisbiga keliya ah, waxaana xukumayay xisbiga KANU oo uu hoggaaminayay Madaxweyne Daniel arap Moi tan iyo 1978. In kasta oo mucaaradku jiray xilligii hore, haddana 1982 waxaa lagu sameeyay wax ka beddel Dastuurka, kaasoo si rasmi ah dalka uga dhigay hal xisbi.
Muxuu dhigayey xukunka Moi ee halka Xisbi:
- Mucaaradnimadu waxay ahayd dambi la ciqaabo
- Hoggaamiyeyaasha mucaaradka waxaa loo xirayey si aan maxkamad lahayn
- Xorriyadda hadalka iyo isu imaatinka ayaa si daran loo xaddiday
- Garsoorka iyo guddiyada doorashooyinka waxaa gacanta ku hayay xisbiga talada haya
7-da Luulyo 1990: Banaanbaxyadii Saba Saba
Hoggaamiyayaal isbeddel-doon ah sida Kenneth Matiba, Charles Rubia, iyo Raila Odinga ayaa ku baaqay mudaharaad weyn oo lagu dalbanayo:
- Soo celinta dimuqraadiyadda xisbiyo badan
- Xorriyadda dastuuriga ah
- La xisaabtanka hay’adaha
Dhacdooyinkii Ugu Muhiimsanaa:
- Banaanbaxyo ayaa ka dhacay Nairobi iyo magaalooyin kale
- Dowladda ayaa ku dhawaaqday in ay yihiin sharci-darro
- Booliska ayaa adeegsaday rasaas nool
- In ka badan 20 qof ayaa la dilay, boqolaal waa la dhaawacay, tiro kalena waa la xiray
- Matiba, Rubia, iyo Odinga waxaa lagu xidhay si aan loo hor keenin maxkamad
Inkasta oo la wajahayo cadaadis xoog leh, kacdoonka Saba Saba wuxuu muujiyay sida shacabka Kenya uga daaleen nidaamka kali-taliska ah.
Saameynta iyo Dhaxalka
Kacdoonka Saba Saba wuxuu sababay cadaadis gudaha iyo dibadda ah oo lagu saaray xukuumaddii Moi. Diseembar 1991, waxaa la laalay Qodobkii 2A ee Dastuurka, taasoo Kenya ka saartay nidaamkii hal xisbi.
Waxyaabaha Ka Dhashay:
- 1992: Waxaa la qabtay doorashadii ugu horreysay ee xisbiyo badan
- 1997: Waxaa dhacay heshiiskii IPPG oo xisbiyada lagu heshiisiiyay
- 2010: Waxaa la ansixiyay Dastuur cusub, oo dammaanad qaaday xoriyadaha aasaasiga ah iyo madax-bannaanida hay’adaha
Saba Saba waxay noqotay calaamad halgan iyo isbeddel siyaasadeed.
Maxay Saba Saba Maanta Muhiim u Tahay?
In ka badan 30 sano kadib, Saba Saba weli waa mid qiimo leh. Sanad kasta 7-da Luulyo, ururrada bulshada rayidka ah iyo dadka u ololeeya isbeddelka waxay u isticmaalaan maalintan:
Sababaha ay muhiim u tahay:
- Astaanta Halgameed ee Xuquuqda Muwaadiniinta:
Waxay xusuusineysaa geesinimada dadka u halgamay xorriyad siyaasadeed. - Maalin Dibadbax iyo Wacyigelin:
Waxaa loo adeegsadaa in lagu dalbado:- Caddaalad doorasho
- Ka hortagga tacaddiga booliska
- Mas’uuliyad dowladeed
- Dhaxal Dastuuri iyo Hay’adeed:
Waxay sababtay:- Heshiisyadii IPPG (1997)
- Dastuurka 2010
- Dhisidda Guddiga Doorashooyinka Madaxa-bannaan (IEBC)
Xog Kooban oo Tixraac ah
| Tusmo | Kahor Saba Saba (1990) | Kadib Isbeddelka (1992 ilaa hadda) |
|---|---|---|
| Xisbiyada Siyaasadeed | 1 (KANU) | In ka badan 100 (2024) |
| Xoriyadda Warbaahinta | Si xad dhaaf ah loo xakameeyo | Waxaa damaanad qaaday Dastuurka (Qodobka 34) |
| Xadhig aan Maxkamad ahayn | Caadi ah | Waxaa mamnuucay Dastuurka 2010 |
| Maamulka Doorashooyinka | Dawladdu maamuleysay | Guddiga IEBC oo madax-bannaan |
Caqabadaha lagu eedeynayo xukunka hadda:
In kasta oo horumar la gaaray, Kenya weli waxay wajahaysaa caqabado la xiriira:
- Tacaddiga booliska marka ay dhacaan bannaanbaxyo ayaa weli lagu eedeeyaa ciidamada ammaanka. Dad badan ayaa dareensan in xuquuqda mudaaharaadka si la mid ah sidii hore loogu gacan-sayrayo.
- Shaqo la’aanta dhalinyarada iyo sinnaan la’aanta dhaqaalaha ayaa sii xoojinaya niyad-jabka bulshada, gaar ahaan jiilka cusub ee dhalinyarada. Fursadaha dhaqaalaha ee shacabka caadiga ah ayaa wali ah kuwo kooban.
- Musuqmaasuqa iyo nidaamka saaxiibtinimo ayaa weli si weyn u saameeya kalsoonida dadweynaha ee hay’adaha dowladda.
- Khilaafaadka doorashooyinka iyo dib u dhacyada sharci-dejinta ayaa sii hurinaya doodda ku saabsan xaqiiqda dimuqraadiyadda Kenya.
