Hordhac
Ra’yigan sharci waxa uu ka hadlayaa heerka ay sharci ahaan u bannaan yihiin bannaanbaxyada nabadeed, iyadoo lagu salaynayo dastuurka iyo shuruucda caalamiga ah.
Waxa uu dul istaagayaa xuquuqda muwaadiniinta ay u leeyihiin isu-soo-bax, xaddidaadaha sharcigu oggol yahay, iyo waajibaadka ay leeyihiin muwaadiniinta iyo hay’adaha dawladdu.
Saldhigga Sharci
1. Dastuurka Qaranka
o Dastuurro badan ayaa aqoonsan xuquuqda isu-soo-bax nabadeed. Tusaale ahaan, Qodobka 20 ee Dastuurka Ku-Meelgaarka ah ee Soomaaliya waxa uu dhigayaa in: “Qof kastaa waxa uu xaq u leeyahay inuu abaabulo oo ka qaybgalo shirar, isu-soo-baxyo nabadeed, iyo bannaanbaxyo.”
2. Heshiisyada Xuquuqda Aadanaha ee Caalamiga ah
o Heshiiska Caalamiga ah ee Xuquuqaha Madaniga iyo Siyaasiga (ICCPR), Qodobka 21: waxa uu dammaanad qaadayaa xuquuqda isu-soo-bax nabadeed, iyadoo xaddidaad lagu soo rogi karo oo keliya marka ay lagama maarmaan ku tahay ilaalinta nabadgelyada qaranka, amniga guud, caafimaadka guud, ama xuquuqda dadka kale.
o Heshiiska Yurub ee Xuquuqda Aadanaha (ECHR), Qodobka 11: waxa uu leeyahay dammaanad la mid ah.
o Axdiga Afrika ee Xuquuqda Aadanaha iyo Shacabka, Qodobka 11: waxa uu xaqiijinayaa isu-soo-bax xor ah iyadoo xaddidaad lagu soo rogi karo si waafaqsan sharciga.
Xaaladaha iyo Xaddidaadaha
Inkasta oo isu-soo-bax nabadeed uu yahay xuquuq aasaasi ah, haddana ma aha mid aan xad lahayn. Xaddidaad waa la oggol yahay haddii ay:
1. Sharci ku dhisan tahay – Waa in xeer cad uu saldhig u noqdaa, ma aha amar maamul oo keligiis ah.
2. Tahay Lagama maarmaan iyadoo la caddeynaayo sababaha xaddidaadda – Waa in xaddidaaddu dhab ahaan loo baahan yahay oo ay daruuri tahay ah.
3. Ujeeddo sharci ah leedahay, sida:
o ilaalinta amniga qaranka iyo madaxbannaanida;
o ilaalinta amniga guud iyo kala dambeynta;
o sababo caafimaad guud;
o ilaalinta xuquuqda iyo xorriyadaha dadka kale.
Ogeysiis iyo Ogolaansho
Dalal badan ayaa shuruud ka dhigta in abaabulayaasha isu-soo-baxa ay horay u ogeysiiyaan maamulka (inta badan 48–72 saacadood ka hor), si ay boolisku ugu diyaariyaan amniga.
Sida caalamku ku heshiiyay, shuruuddan waa in loo arkaa ogeysiis, balse aan loo qaadan codsi ogolaansho, maadaama xuquuqda isu-soo-bax ay tahay mid dastuur iyo sharci caalami ah dammaanad qaaday.
Waajibaadka Abaabulayaasha iyo Ka-Qaybgalayaasha
Abaabulayaasha iyo dadka isu-soo-baxa waa inay:
ilaaliyaan nabadgelyada isu-soo-baxa;
ka fogaadaan kicinta rabshad ama nacayb;
aanay burburin hantida dadweyne ama mid gaar loo leeyahay;
raacaan tilmaamaha sharci ee macquulka ah ee ciidamada ammaanka.
Waajibaadka Dowladda iyo Ciidamada Ammaanka
Dawladda waxaa waajibaad ka saaran yahay:
inay fududeyso isu-soo-baxyada nabadeed oo aanay si aan sabab lahayn u hor istaagin;
inay ilaaliso badbaadada ka qaybgalayaasha, oo ay ku jirto ka hortagga weerar ka iman kara kooxo kale;
inay adeegsato xakameyn iyo tallaabooyin ku habboon haddii rabshad timaaddo;
aanay si sharci-darrro ah u kala eryin isu-soo-bax nabadeed ama u ciqaabin dadka ka qaybgalay si guud.
Gunaanad
Bannaanbaxyada nabadeed waa xuquuq aasaasi ah oo dastuuri ah, isla markaana waxaa dammaanad qaaday shuruucda caalamiga ah ee xuquuqda aadanaha. Dawladdu waxay ku soo rogi kartaa xaddidaad, balse waa in ay yihiin sharci, lagama maarmaan, oo leh cabbir ku habboon. Mucaaradka iyo taageerataashooda ama muwadhiniinta waxaa saaran waajibaad ah in ay ilaaliyaan nabadda iyo sharciyadda isu-soo-baxa, halka dawladdu ay leedahay masuuliyadda ilaalinta iyo fududeynta xaqaasi.
Avv Omar Abdulle waa falanqeeye Soomaaliyeed oo arrimaha dowladnimada iyo isbeddelka siyaasadeed.
Email: omardhagey@gmail.com
Fiiro Gaar ah: Qormadani waxay ka tarjumeysaa ra’yiga qoraha, ma matalayso mowqifka DAWAN ama hayadda uu Ka shaqeeyo iyo cid kaleeto midna.
