Maxaa ka dhaxeeya Xeer Ciise iyo Khilaafka Awdal ee dhiigga ku daatay?

Waa maxay Xeer Ciise?Xeer Ciise waa nidaam sharci-dhaqan (customary law) oo ay leeyihiin beesha Ciise, oo ku nool Soomaaliya, Itoobiya, iyo Jabuuti. Xeerkan waxa lagu dhaqmaa muddo ka badan 500 sano, wuxuuna ka kooban yahay:

Dhex-dhexaadinta khilaafaadka iyo dib-u-heshiisiinta
Magdhowga iyo ciqaabta beeleed
Hogaaminta bulshada iyo anshaxa guud

Bishii December 2024, UNESCO ayaa Xeer Ciise u aqoonsatay hanti dhaqan aan la taaban karin, iyagoo xusaya doorka uu ka ciyaaro nabad-dhisidda iyo wada noolaanshaha bulshada.

Kulankii dhaqameed ee ka dhaca dhexda dhagxaan, oo muujinaya midnimada iyo dhaxalka dhaqanka. Sawirkan ayaa soo bandhigaya caadooyinka iyo dhaqanka bulshada Geeska Afrika, iyadoo la xusayso muhiimadda isdhexgalka bulshada iyo dhaqanka wadajirka ah. © Ethiopian Heritage Authority (EHA), 2021

Maxaa dhax yaal Saylac iyo Boorama ama guud ahaan gobolka Awdal?

Waxaa la qorsheeyay in xuska Xeer Ciise lagu qabto Saylac, magaalo dekedeed taariikhi ah oo Badweynta Cas ku taalla, halkaas oo taariikh ahaan ay wada deggen yihiin beelaha Ciise iyo Gadabuursi.

Wasiirka wasaaradda warfaafinta Somaliland Axmed Yaasiin Sheekh Cali ayaa ku dhawaaqay galabnimadii Khamiista in xafladda Xeer-ciise ee xuska sanad guurada ah lagu qabanayo magaaladda Saylac ee gobolka Awdal.

Wararka munaasabadda ayaa careesiiyey Bulshada Borama, oo Gadabuursi ah, kuwaas oo sheegay in xuska Saylac uu muujinayo sheegasho dhuleed oo ka dhan ah taariikhdooda. Boqolaal dad ah ayaa banaanbaxyo ka sameeyay Borama, iyagoo dhisay xayndaabyo, wata calanka Awdal, waxayna dalbadeen in la joojiyo xuska.

Isku dhacyo ayaa dhacay habeenkii, iyadoo ciidamada ammaanka iyo dibadbaxayaasha rasaaseeyeen. Warbixino madax-bannaan iyo shaqaalaha caafimaadku waxay sheegeen in dad ku dhinteen isla markaana kuwa kale ku dhaawacmeen, wakow tirade rasmiga aysan cisi shaacin haddana waa lawa qiray dhimasho inay jirto

Muuqaal ka mid ah magaalada Boorama, gobolka Awdal, kadib dibadbaxyo ay ka sameeyeen bulshada Gadabuursi ee ka dhashay xuska Xeer Ciise ee Saylac.

Muqdisho iyo Hargeisa: Aragtiyo iska hor imaadaya

Dowladda federaalka Soomaaliya (Muqdisho) waxay xiisadda ku tilmaantay “mid murugo leh oo laga hortagi karay,” waxayna ku baaqday in Somaliland ay dhegaysato cabashooyinka dadka Borama.
Somaliland (Hargeisa) ayaa ku eedaysay Muqdisho “faragelin ula kac ah oo deegaannada dagaanaasho la’aan ka dhigaysa,” waxayna sheegtay in tallaabooyinka federaalka ay kicinayaan xiisad siyaasadeed.

Tallaabada Madaxweynaha Somaliland

Madaxweynaha Somaliland, Cabdiraxmaan Maxamed Cabdullaahi “Cirro”, ayaa joojiyay xuska, isagoo sheegay:

“Waxaan madaxweyne ahaan joojiyey munaasabadda xuska xeer-ciise anigoo ka eegaya danta guud iyo dareenka umaddayda…”

Wuxuu sidoo kale ciidamada faray:

“Waxaa faraya ciidamada kala duwan ee nabadgalyada in la adkeeyo amniga, khasaare dambana aanu dhicin.”

Madaxweynaha Somaliland, Cabdiraxmaan Maxamed Cabdullaahi “Cirro,” oo ku dhawaaqaya joojinta xuska Xeer Ciise ee Saylac.

Maxaa ka dambeeya khilaafka?

Khilaafka Saylac wuxuu salka ku hayaa:

Sheegasho dhuleed: Saylac waa magaalo ay taariikh ahaan wada degaan beelaha Ciise iyo Gadabuursi lkn midba mid kale inuu ka xigo oo uu leeyahay ayuu aaminsan yahay.
Dhaqan iyo aqoonsi: Ciise waxay u arkaan xuska mid ay xaq u leeyihiin oo haanshiyo ah, Gadabuursi waxay u arkaan mid cadaadis siyaasadeed ku saabsan lahaanshaha dhulka.

Xeer Ciise iyo siyaasadda gobolka

Xeer Ciise wuxuu yahay nidaam dhaqameed, laakiin hadda wuxuu noqday aalad muujinaysa ahaanshiyo beeleed iyo saamayn siyaasadeed. UNESCO aqoonsigeeda ayaa kordhisay muuqaalka xeerkan, taasoo ka dhigtay xafladaha dhaqanka kuwo saameyn siyaasadeed leh.

Saameynta iyo mustaqbalka

Joojinta xuska ayaa yaraysay xiisadda hadda, laakiin khilaafka qoto-dheer ee dhulka, taariikhda, iyo matalaadda siyaasadeed weli ma dhammaan. Odayaasha deegaanka iyo siyaasiyiinta waxay ku adkaysanayaan in wada hadal, iyo gogol nabadeed ay yihiin talaabooyinka kaliya ee looga hortagi karo isku dhacyo mustaqbalka.

Qaybaha

Qoraallo Cusub

Soomaaliya oo fartay hay’adaha caalamiga ah inay la jaanqaadaan qorshaha qaran ee caafimaadka

Maxaa ka dhaxeeya Xeer Ciise iyo Khilaafka Awdal ee dhiigga ku daatay?

DDS oo xiraysa goobaha Caafimaad ee aan ruqsadda lahayn

Maxaa ka dhaxeeya Xeer Ciise iyo Khilaafka Awdal ee dhiigga ku daatay?

Muxuu kaga hadlay Raysulwasaare Xamse khudbadii Madasha Caalamiga ah ee MEDays?

Maxaad ka Ogtahay Nidaamka Degmooyinka A iyo B ee Muqdisho — Iyo Sida uu u Saamaynayo Doorashooyinka?

Geerida Dagaalyahankii Qarsoonaa: Jacfar Dheere — Ilaaliyihii Sare ee Al-Shabaab ee duqeynta lagu dilay.

Sidee Magaaladi Yareed ee Jabuuti Uga Caawisay Soomaaliya Inay Dib U dhisto Dawlad

Maqaallo La Xidhiidha

Soomaaliya iyo Axdiga Afrika ee Xuquuqda Carruurta: Maxaa la Ansixiyey, maxaase laga reebay?

Maxaadan Ogeyn oo Ka Dhaca Geerishyada?

Tamarta la cusbooneysiin karo oo rajo cusub siisay ardayda Soomaaliyeed